Cumhurbaşkanı Erdoğan, dün katıldığı bir yayında, 2021 yılından bu yana ekonomistlerin eleştirdiği düşük faiz siyasetine yönelik, “Faizi düşürdük. Ne oldu, battık mı?” sözlerini kullanması gündem oldu. Toplumsal medyada çok yorum yapılan, soruya bilgilerle baktık!
Baştan söyleyelim: Ülkeler o denli şirketler üzere batmıyor. “Moratoryum” denilen bir olgu var: Borçlarını ödeyemeyeceğini tabir eden ülkelerin, borçlarında yine yapılandırma, öteleme üzere düzenlemeler yapılıyor.
Türkiye tarihinde bir sefer moratoryum ilan ediyor. Öncesinde 1875 yılında Osmanlı periyodu var. Cumhuriyet tarihindeki tek moratoryum 1958 yılında yapılıyor. Adnan Menderes’in Demokrat Parti hükümeti, 422 milyon dolarlık borç yapılandırmasına giderek ülkeyi birinci defa IMF ile tanıştırıyor.
“Bir ülke neden ve nasıl batar?” sorusunun yanıtı ise çoklu seçenekli oluyor.
Yüksek borçları nedeniyle ülkeler, ödemelerini yapamaz ve üstte anlattığımız üzere teknik olarak iflas eder.
Üretkenliği düşük olan ekonomiler, düşük büyüme ve yetersiz üretimle batabilir.
Ülkenin para ünitesindeki bedel kaybı, yüksek enflasyon oranlarına yol açar ve bu da ekonomiyi sakinliğe sokarak batışa neden olabilir.
Bir de ülkeler doğal afetlerden etkilenerek, tarım yüklü ekonomilerde iflas görülebilir.
Türkiye iktisadında son duruma bakıldığında: Uygun haber, “batmadık.” Makûs haber, bilgiler ihtarda bulunuyor.
Türkiye iktisadı, son 1,5 yılda bir sorun yumağının içinde, lakin ismi konulmuş bir kriz yok. Bu meseleler yumağına dair iktisat idaresi ve ekonomistler birçok mevzuda ayrılıyor. İktisat idaresi ‘düşük faiz’ başlığı ile üretime, yatırıma ve oradan da ihracata dönmesi hedeflenen bir model uyguluyor. Lakin hem modelin gayeleri tutmuyor hem de birçok alanda da sorun yaratıyor. Ekonomistlerin yüklü eleştirisi ise enflasyonist ortamda ve global konjonktürde düşük faiz için yanlışsız vakit olmadığı oluyor.
Düşük faiz, büyümeyi teşvik, harcamaların artışı ve piyasaların canlı kalması açısından iktisatta genel manada olumlu bir olgu olurken, enflasyon, fiyatlamalarda balon oluşumu, varlık fiyatlarında çok yükselişler ve mali istikrarsızlık üzere de riskler içerir.
Sonuçta gelişmiş iktisatların göstergeleri içinde düşük faiz bulunurken, bunun öncesinde gelir dağılımında adalet, ekonomik büyüklük ve buna bağlı olarak kişi başına düşen ulusal gelir, büyüme, üretim, düşük enflasyon üzere göstergeler vardır. İktisat, tek bir bilgi ve gösterge üzerinden iyileştirilemese de tek bir bilgiyle batırmak değil lakin sorun yaratmak mümkün olur.
Biz de tüm bu bilgilerin ışında Türkiye’de bilgilerin ne dediğine baktık.?
Öncelikle “ödemeler dengesi” denilen kısaca devletin alacağı vereceği üzere düşünülebilen bilgiye bakalım. Düşük faizle birlikte yatırım, üretim, ihracat, cari fazla, enflasyon etaplarından planlanan ekonomik modelde “cari fazla” kısmını elemek zorunda kalıyoruz.
evds2.tcmb.gov.tr
Enflasyon etabını geçtik mi? Hayır. Düşüşe geçen enflasyondaki düşüşün de baz tesiri olan yani “son 1 yıla oranla” kısmını aldığımızdan gerilemeye şahit oluyoruz.
Herkesin bildiği üzere enflasyondaki gerilemenin matematiksel bir açıklaması bulunuyor. Kısaca gündelik hayat yansımıyor. Burada faiz ve dolar da var ki ana kırılmanın nerede olduğunu görebilelim.
Enflasyondaki yükselişte iki kurum verisine bakarsak, TÜİK ve İTO fiyat endekslerinde, ana kırılma yaşadığımız periyotta ayrışmalara da şahit oluyoruz.
evds2.tcmb.gov.tr
Bunun örneklem ya da hesaplama usulleri farklılığı olması olağan görülürken, uzun yıllardır süren paralelliğin hem TÜİK’in tartışıldığı hem de büyük bir kırılma yaşandığı periyoda denk gelmesi ise başka bir tartışma olarak görülüyor.
Bir ülke iktisadının sıhhatinde “üretim” değerli bir yer tutuyor. Biz buna yüklü sanayi olarak bakıyoruz. Zira şimdi yüksek teknoloji üretiminde ya da katma pahalı üretimlerde çok ileri düzeylerde olmazken, son yıllarda savunma sanayii atılan adımlar ise yakından izleniyor.
evds2.tcmb.gov.tr
Üretim, iktisatta kalkınma, büyüme, gelir manalarında olurken, gerçek dalda toplam sanayi üretiminin arttığını görüyoruz. Fakat (siyah çizgi) imalat sanayi kapasite kullanım oranının mevsimsel olarak arındırılmış hali pandemide düşüş istikametinde pik yaparken, 2023’te hafif de olsa aşağı istikametli bir eğilim sergiliyor.
Sanayi ya da üretimi, Merkez Bankası’nın “İktisadi Yönelim İstatistikleri ve Gerçek Kesim İtimat Endeksi” üzerinden incelediğimizde, beklentilerin de çok olumlu olmadığı görülüyor.
www.tcmb.gov.tr
1727 iş yerinden aldığı bilgileri derleyen TCMB’nin 2023 Mart ayı sonuçlarında, son 3 ayda üretim hacminin, toplam sipariş, iç piyasa sipariş, ihracat sipariş ölçülerini aylık ve yıllık düşüşte olduğu görülüyor. Gelecek aylara dair umudun da çok yüksek olmadığı kırmızı okların aşağıyı göstermesinden anlaşılıyor.
TCMB’nin tıpkı anketinin “Son üç aydaki üretim hacmi”, “Son üç aydaki iç piyasa sipariş miktarı” ve “Son üç aydaki ihracat sipariş miktarı” bilgilerinin grafiği dökülmüş halindeyse 2021 3. çeyreğinden bu yana aşağı istikametli eğilim dikkat çekiyor.
www.tcmb.gov.tr
Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı’nın TÜİK’ten derlediği büyüme bilgilerinde, üretim usulüyle GSYH grafiğinde de 2021 yılı 3. çeyreği prestijiyle görülen düşüş dikkat çekiyor.
www.sbb.gov.tr
Son olarak ülkelerin batmasını getiren gerçek, bireylerde ve şirketlerde de olduğu üzere, “borç” oluyor. Hazine ve Maliye Bakanlığı, “Türkiye Dış Borç İstatistikleri” verisi üzerinden Brüt Dış Borç Stoku ve Brüt Dış Borç Stokunun GSYH oranı grafiğinin 2000 yılından bu yana seyrine bakıldığında ülkede yaşanan son büyük ekonomik krizin olduğu 2001 düzeyine yakın görünüyor.
www.hmb.gov.tr
Ekonomistler uzun müddettir birçok dataya dikkat çekiyor. Üretimde sorun yaşadığımız, dış ticaret ve cari açığın arttığı, para ünitemizin bedel kaybettiği üzere birçok sorun olmaya aday ekonomik bilgimiz bulunuyor. Tüm bunların tek nedeni faiz indirimi ya da indirimin zamanlaması olmazken, sıkıntıların nedenleri sıralamasında birinci sırada geliyor.
Düşük faiz iktisatların sıhhati için istenen bir durum olurken, diyetisyenlerin beslenme listesinde yağ, karbonhidrat, protein üzere besin kümelerini istikrarda ve ölçüde vermesi misali düşünüldüğünde iktisatta de tüm bilgilerin istikrarı ve ölçüsü kıymetli oluyor.
Özetle, ülkelerin batması kolay bir olgu değildir. Şirketler üzere kapıyı kapatıp da gitmek olmadığından, battık mı? Batmadık. Lakin bir Michael Phelps üzere de yüzdüğümüz söylenemez.
