Yazının başlığındaki endişe metropolü tarifi tırnak içinde, zira Uğur Tanyeli’den ödünç alındı. Tanyeli, ‘Korku Metropolü İstanbul’ isimli kitabında, 18. yüzyıldan bugüne kadar incelediği İstanbul’a damgasını vuran şeyin “korku rejimi” olduğunu söyler.(1) O denli ki bu kaygı rejimi, Tanyeli’nin de örnekleriyle gösterdiği üzere, romancının zihin dünyasını şekillendiren öğelerden biri haline gelmiştir. Kentleşme, mahremiyetin yitimi, heterojenlik ve nihayet kamusal alanda “kadın” korkusu erken devir Osmanlı müellifinin zihninde kurgusal tutarlılıktan daha büyük yer tutmaktadır ve elbette ki bu endişe, birinci devir polisiye edebiyatını da şekillendirmiştir.
Tanyeli, kitabında kaygı rejiminin bileşenlerinden biri olarak “doğa”yı sayar. Konutun ve mahallenin katı ahlaksal hudutları lakin mesire yerlerinde aşılmaktadır, bu yüzden tabiat, bilhassa kent içindeki mesire yerleri erken devir Osmanlı romanında bir tehlike ögesi olarak yer alır. Mesire yerleri, kent hayatının vaat ettiği tesadüflerin yeri olarak kahramanın trajik seyahatinin başladığı yerdir lakin başlı başına cürüm yeri değildir. Bu yüzdendir ki Ahmet Mithat Efendi, ‘Esrâr-ı Cinâyât’ isimli birinci yerli polisiyeye cinayet mahalli olarak Karadeniz’den İstanbul’a giren gemilerin, bilhassa fırtınalı havalarda endişeyle gözledikleri ve “büyük bir deniz canavarı”nı andıran Öreke Taşı’nı seçer.(2) Mahallenin korunaklı hudutlarından, mesire yerlerinin yapılandırılmış kamusallığından uzakta, yırtıcı tabiatın ortasında bir işret aleminde bir cinayet işlenmiş, genç bir bayan ve iki erkek öldürülmüştür. Külyutmaz Müstantik Osman Sabri Efendi olay yerinde birinci ipuçlarını toplarken Osmanlı kimlik sisteminin kodlarından oldukça yararlanır. Genç kızın elindeki kınadan Müslüman olduğu, erkeklerin ise yanlarındaki evraklardan Rum oldukları anlaşılmıştır. Görüldüğü üzere, her ne kadar polisiye kentsel akılla ilişkilendirilse de, çağdaş öncesi toplumun herkes tarafından okunabilir kodları da Ahmet Mithat’ın külyutmaz dedektifi için bir yol gösterici olmaktadır.
KENTLİNİN DEDİKODU GERECİ OLARAK ‘SUÇ’
İstanbul ahalisi Öreke Taşı’nda işlenen cinayete karşı çok bir ilgi ve merak gösterince, bir gazetenin muharriri de olaya el atmak zorunda kalır. Elbette, basının bu olayda nerede durduğunu gösteren didaktik yazılar yazmanın yanı sıra, muharrir “güzel sanatların bir kolu olarak cinayet”in doğmasına taban hazırlamakla da vazifelidir. O artık çağdaş hayatın ayak seslerini duyup kaygıyla mahallesine kapanan, kapılarını sıkı sıkıya kilitleyen kent halkının gizemli olaylara ait merakını gidermek, cinayeti aydınlatmakla yükümlü resmi makamlarla kamuoyu ortasında bir aracı olmak zorundadır. Gazeteler birebir vakitte zeki ve misyonuna bağlı müstantiklerin soruşturmayı adalet ismine yönlendirmelerinin aracı olurlar. Öyleyse, Ahmet Mithat polisiyelerini birinci etapta her satırda şükranlarını sunduğu padişah hazretleri sayesinde kurulan çağdaş adalet sistemi ve yeni kentli ömrün bağlantı imkanları üzerine kurar diyebiliriz. Kentli bağlantının yeni aracı ‘Esrar-ı Cinâyat’ta gazete iken, ‘Dürdane Hanım’da telefon olur.(3) Bu manada Ahmet Mithat’ın, romanlarını kentsel dinamiklerle örmeye çalıştığını, yeni hayatı anlamaya çalıştığını, anlatı için yeni imkanlar keşfettiği söylenebilir.
YAZAR ARTIK BİR DEDEKTİF
Ahmet Mithat, yerli, ulusal ve alışılmış olarak tanımladığı romanı ‘Müşahedat’ta muharriri masasının başından alıp kentin sokaklarına salar.(4) Alışılmış roman, gözlemlenerek yazılmalıdır ona nazaran. Kentleşme, Balzac’ın “gözün gastronomisi” dediği görme biçimlerini, bir müşahede alanını açmaktadır müellifin önünde. Bütün dehşet rejimine karşın, romancı için yeni hikayeler vaat eden sokak vardır. Müellif sokağı gözlemlemek, cemaat toplumunun ezberlenmiş kodları dışında bir kişilik vaat eden “karakter”i avlamak zorundadır. Bu nedenledir ki ‘Müşahedat’ta Ahmet Mithat bir dedektif kimliğine bürünür adeta. Okuruyla birlikte kent hayatının izini süren anlatıcı kamusal alanda gördüklerini yeni hayatın rasyonel aklıyla yorumlar. ‘Müşahedat’ın anlatıcısı bindiği vapurda üç bayanın konuşmalarına kulak konuğu olur. Nasıl olup da vapurda bayanlara ilişkin kısımda oturduğunun bir yanıtı vardır elbette. Harem yazısı erkekler kısmına asılmış, böylelikle üç bayan Ahmet Mithat’ın romanının kahramanları olma bahtına erişmişlerdir. Roman muharririn muhayyilesinden değil, ampirik gözlemlerinden ve tıpkı kent hayatı üzere “anlık” ortaya çıkmaktadır. Şahit olduğu konuşmalardan sonra bayanları takip ederek ve kıssanın tüm taraflarıyla görüşerek kıssayı oluşturan anlatıcı, aslında bir dedektif üzere konumlanmıştır ve kent bir zeki bir dedektif için kıymet biçilmez ipuçları serpiştirmektedir.
Esrar-ı Cinayat, Ahmet Mithat Efendi, 268 syf., İş Bankası Kültür Yayınları, 2020. METAYI İZLE HATALIYI GÖRECEKSİN
Evet, kınalı parmakları Müslüman olduğunu ele verse de öldürülen genç bayan hakkında daha fazla bilgi edinmek mümkün değildir. Lakin görmesini bilen gözler için kent her vakit ipuçları serpiştirir dedik, Mithat’ın zeki müstantiği de kızın elbisesindeki etiketten Beyoğlu’ndaki mağazaya, oradan da elbiseyi satın alan Armağan Hanım’a ulaşır. “Metropol ve Zihinsel Yaşam”da paranın çağdaş ömür için “yeni bir kesinlik”(5) olduğunu belirten Georg Simmel’den ilhamla söyleyecek olursak, meta muhakkak ki dedektif için yeni bir katılıktır. Malların üzerine basılan etiketler birer adrestir. Gerçekten objektif ispatlar dedektifi yanıltmaz, Osman Sabri hata çetesinin başı femme fatale Armağan Hanım’a ulaşır. Elbette burada, Tanyeli’nin dehşet rejiminin temel bileşenlerinden biri olarak andığı bayan korkusu devreye girmiştir. Mesire yerlerinin baştan çıkarıcı bayanı, bir kalpazan çetesinin başındadır artık. Yeni ekonomik tertip, cinsel ayartıcılığın nakde dönüşmesini gerektirmektedir.
Ahmet Mithat hikayesine polisiyelerin vazgeçilmez motifi, suçluyla işbirliği içinde ve bu yüzden de soruşturmayı engelleyen yozlaşmış bürokratı ekleyerek, Osman Sabri, Köse Necmi ve muharrirden mürekkep acar, birazcık serkeş lakin daima adaletten ve direkt yana düş ekibini kurar. Feminen Necmi, Ahmet Mithat’ın o çok sevdiği trikle, kılık değiştirerek İkram Hanım’ın konağına girer. Böylelikle klâsik toplumun mahremiyet korkusunu tebdil-i kıyafetle aşar Ahmet Mithat. ‘Dürdane Hanım’da erkek kılığına giren Dürdane, tekinsiz Galata meyhanelerinde dolaşırken, Köse Necmi de bohçacı bayan kılığında konakların haremine girmektedir. Romancı kentsel gerçekliğe müdahale etmekte, klâsik toplumun anlatının ayaklarına çelme taktığı yerde, kamusal alanı “hile yolu”yla değiştirmeyi seçmektedir.
OLAY YERİNDE OTOPSİ
Raymond Williams, “Metropol Algıları ve Modernizmin Doğuşu” başlıklı yazısında kentsel yerle dedektif tiplemesi ortasında bir irtibat kurar: Modernizmin doğuşunda metropole ait algılardan birinin, “kentin nüfuz edilmezliği”dir Williams’a nazaran: “Bu, direkt doğruya kentsel cürümler konusunda duyulan bir endişeydi” ve “buna edebiyatta verilen değerli bir reaksiyon de kentli, yeni dedektif tipiydi. Conan Doyle’un Sherlock Holmes hikayelerinde, gerçekte ‘nüfuz edilemez’ olan kenti, yalıtılmış rasyonel aklın (dedektifin), karanlık hata bölgesini delerek nüfuz etmesi imgesi tekrar tekrar ortaya çıkar.”
Ahmet Mithat’ın dedektifi de bu yalıtılmış rasyonel aklı kullanmaya çalışsa da sık sık yoldan çıkar, kestirme patikalara sapar. Cinayetin önündeki sis perdesi yavaş yavaş aydınlanmıştır lakin “Peki fakat katil kim?” sorusu hâlâ yanıtsızdır. Ta ki, Beyoğlu’nun falanca mahallesinin falanca sokağında acılı bir feryat figân kopana kadar. Sokaktaki konutlardan birinde, odasında tavana asılı halde bulunmuş bir adam vardır. Olay yerine gelen Osman Sabri, odada hiçbir şeyin yerinden oynatılmadığı, maktulün kendisini asmak için üzerine çıkacağı masa, sandalye vb. şeyler kullanmadığı üzere ipuçlarına bakarak olayın intihar değil cinayet olduğunu bir çırpıda anlamış, çabucak orada isimli tıp tabibine merhumun odasında bir otopsi bile yaptırmıştır. Yerli polisiyenin çocukluk çağının külyutmaz dedektiflerinin cebelleştikleri bilmeceler ne yazık ki azıcık dikkat sahibi birinin çözebileceği zorluktadır lakin romanın sonlarına gerçek anlayacağımız üzere, Ahmet Mithat’ın niyeti polisiye yazmaktan çok kentsel ömrün dehşet rejimini işletmek, okura ahlak dersi vermektir. Bu yüzden, olay yerinde yapılan otopsiyi “Bizde neden polisiye roman yazılamaz” argümanına ispat sunma arka niyetliliğini göstermeden yolumuza devam edelim.
KATİLİN BİR KAHRAMAN OLARAK PORTRESİ
Katilin kim olduğu, cinayeti neden işlediği “arkası yarın” notuyla Viyana’dan postalanan ve gazetede tefrika olarak yayımlanan mektuplardan öğreniriz. Hezarfen olarak bilinen ve evvel İkram Hanım’a, sonra öldürülen genç bayan Peri’ye duyduğu aşk yüzünden kalpazanlığa sürüklenen Mustafa’dır katil. Mustafa tefrikasında kent ahalisini geceleri meraktan uyutmayacak, gündüzleri diğer bir şey konuşturtmayacak bir öykü anlatır. Her gün anlatıyı doruk noktasında sona erdirip bir sonraki gün en heyecanlı yerinden başlama sanatını bilmektedir Mustafa. Kamuoyunun bütün ilgisi onun üzerindedir. O artık bir kahramandır. Fransız tarihçi Louis Chevalier kamuoyunun suça karşı ilgisini şöyle tahlil eder: “[C]inayet endişesinden çok daha kıymetli olan bir şey de, halkın cinayete ve cinayet hakkındaki her şeye olan ilgisiydi. Gerçekte bu terör ve kaygı anlarının ötesinde, cinayete duyulan ilgi, bu devrin tanınan kültür biçimlerinden biriydi: ve birebir vakitte halkın kendi fikirlerinin, imgelerinin, kelamlarının, inançlarının, şuurunun, konuşma ve davranış stilinin biçimlerinden biriydi.”(6) Günümüze uzanan katilden bir tanınan kültür fenomeni yaratma eğiliminin örneklerinden biridir Kalpazan Mustafa. Öreke Taşı’nda öldürülen iki erkeğin Rum, konutunda tavana asılı halde bulunan Halil Suri’nin Arap, bütün bu kötülükleri libidinal iktisatla yönetenin de bir bayan olduğu düşünülünce Ahmet Mithat’ın neden katili kahramanlaştırmayı seçtiği anlaşılır.
‘MAĞRUR OLMA PADİŞAHIM SENDEN BÜYÜK ALLAH VAR’
Katil itiraf etti, halk kahramanını bağrına bastı, Padişah affını ihsan eyledi. Öyleyse bu birinci yerli polisiyede herkes erdi muradına, biz çıkalım kerevetine deyip kitabın kapağını maceraya doymuş bir okurun hazzıyla kapatmamız mümkün olabilir elbette ancak gelin görün ki Ahmet Mithat buna müsaade vermez. Finalde çağdaş isimli kurumlara, kamuoyuna, gazetelere, çağdaş akla ve vicdana ve hatta padişahın kendisine dağıttığı bütün kartları toplayıp Tanrı’nın eline verir. Zira Uğur Tanyeli’nin tabiriyle, “Ahmet Mithat ve benzerleri aslında kamusallaşmanın tam başladığı anda durdurulmasını talep eder.” Bu yüzdendir ki, adaletin ve toplumsal vicdanın elinden aldığı hatalıyı Tanrı’nın eline teslim eder. Kalpazan Mustafa tam memlekete dönmek üzereyken bir kaza yapıtı, Arap Halil’i tavana astığı üzere, bir ağacın kollarına takılıp can verir. Ahmet Mithat, ‘Dürdane Hanım’da olduğu üzere, burada da ilahi adaletten yanadır. Tekrar Tanyeli’nin kelamlarıyla:
“Romancılar, okuyucuları ve onların ayna imgeleri olan kurgusal roman karakterleri, Tönnies’in terminolojisiyle tabir ettiğinin aksini yapar. Gesellschaft (toplum) olarak kurulmakta olan bir beşeri ortamın yine Gemeinschaft’a (organik cemaate) dönüşmesini umarlar.”
Kent hayatından kendine hikayeler devşiren Ahmet Mithat, finalde oyunbozanlık yaparak çağdaş hayatı sırtından bıçaklar, hatalılarını ve kurbanlarını mahallenin sonları içerisinde ilahi adalete teslim eder; Tanrı’nın her şeyi gören gözünün yerine kısa bir müddetliğine de olsa dedektifin görünenin arkasındakini görmeye çalışan gözünü koymaya gönül indirse de cezayı seküler kurumlara bırakmamakta kararlıdır. Bu kararlılık çağdaş hayatın katı olan her şeyi buharlaştıracağı dehşetinden kaynaklanmaktadır.
Kim bilir tahminen de yerli polisiye tartışmalarına metropol kaygısından bakmak lazım, zira o denli görünüyor ki ‘Esrâr-ı Cinâyât’taki yegâne endişe romancının kent korkusu; okurun bu endişeyi yakaladığı satırlar da bu polisiye kıssanın en heyecanlı satırları.
Dipnotlar:
1. Uğur Tanyeli, Kaygı Metropolü İstanbul. İstanbul: Metis Yayınları, 2022.
2. Ahmet Mithat Efendi. Esrâr-ı Cinâyat. Haz. Mehmet Kanar. İstanbul: İş Kültür, 2020.
3. Ahmet Mithat Efendi. Dürdane Hanım. Haz. Kâzım Yetiş. Ankara: TDK, 2000.
4. Ahmet Mithat Efendi. Müşahedat. Haz. Dr. Osman Gündüz. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003.
5. Aktaran Andy Merrifield. MetroMarksizm-Şehrin Marksist Bir Kıssası. Çev. Nihal Ünver. Ankara: Phoenix, 2012.
6. Aktaran Ernest Mandel. Beğenilen Cinayet, Polisiye Romanın Toplumsal Bir Tarihi. Çev. N. Saraçoğlu-Bülent Tanatar. İstanbul: Yazın Yayıncılık, 1996.